Karol Chrystian Józef (1733–1796), książę saski i królewicz polski, książę kurlandzki. Ur. 13 VII w Dreźnie; był synem Augusta III i Marii Józefy, arcyksiężniczki austriackiej. Wychowanie i wykształcenie K-a, prowadzone pod kierunkiem ochmistrza J. F. Bellegarde, było nader powierzchowne. Wedle własnych zwierzeń K. miewał co najwyżej w ręku książki do modlitwy, dostarczane przez matkę – bigotkę. Natomiast postarano się o płynne opanowanie przez najmłodszego królewicza języka polskiego. August III wiązał ze swymi synami wielkie nadzieje dynastyczne, w których K., jako ulubieniec ojca, przewidywany był do roli udzielnego księcia. Zmierzając do realizacji ambitnych planów, dwór saski przewidywał w r. 1752 podróż księcia K-a, wespół z bratem Ksawerym, do Wiednia, która jednak nie doszła do skutku. Jesienią t. r. królewicz pojawił się u boku ojca na sejmie grodzieńskim, a dbały o względy prestiżowo-propagandowe August III zorganizował dla synów specjalny dwór. Po katastrofie armii saskiej pod Pirną (1756) i przymusowym wyjeździe elektora z synami do Polski K. zaciągnął się w r. 1757 wraz z bratem do armii austriackiej, walczącej z wojskami pruskimi na ziemiach czeskich. W tym czasie (wrzesień 1757) Brühl prowadził na własną rękę negocjacje między domem wettyńskim a rosyjskim w sprawie osadzenia K-a jako lennika Rzpltej w Prusach Książęcych. Inne projekty, snute na dworze warszawskim, zaleciły rychły powrót księcia. Dn. 16 III 1758 r. wyruszył on z Warszawy do Petersburga, szukając potężniejszych protektorów kariery politycznej. W grę wchodziło wówczas Księstwo Kurlandzkie, faktycznie wakujące od czasu zesłania Birona od lat kilkunastu. K. przebywał na dworze petersburskim wraz z licznym orszakiem w okresie od 15 IV do 14 VII 1758 r. Pozyskał przychylne przyjęcie oraz zapewnienia nie sprzeciwiania się objęciu przezeń Kurlandii, formalnie zależnej od Rzpltej, a następnie udał się do armii rosyjskiej. Znajdował się tam w momencie przegranej przez Rosjan bitwy pod Zorndorfem, a relacje nieprzychylnych księciu dowódców rosyjskich przedstawiły go jako jednego z pierwszych uciekinierów z placu boju. Pogłębiło to niechęć, jaką żywił do K-a już w czasie jego pobytu petersburskiego następca tronu Piotr i jego żona, przyszła Katarzyna II, nie odebrało wszelako łask aktualnej carowej Elżbiety.
Powróciwszy do Warszawy, K. uzyskał 19 XI dyplom inwestytury na Księstwo Kurlandzkie, a 8 I 1759 r. odbyło się w stolicy dopełnienie formalności związanych z uroczystym aktem wprowadzenia nowego księcia lennego Rzpltej. Pozycja K-a, który 12 III wyruszył z Warszawy, by po krótkim pobycie w swej stolicy Mitawie (29 III–23 IV) wybrać się z ponowną wizytą formalno-kurtuazyjną do Petersburga, była od samego początku chwiejna i dwuznaczna. Zapewnienia Elżbiety Piotrowny o zaniechaniu prób przywrócenia władzy Bironowi nie wiązały jej sukcesorów, którzy nie ukrywali niechęci wobec królewicza polskiego. Inwestytura dokonana była niezgodnie z wymogami praw Rzpltej, raz już zresztą niedopełnionymi przez udzielenie tytułu księcia Bironowi, wbrew uchwale sejmu o formalnej inkorporacji Kurlandii do Rzpltej. Tym razem nagromadziły się jeszcze jaskrawsze wypaczenia, które tylko w części usprawiedliwiać można było względami obiektywnymi. Kandydatura K-a nie została potwierdzona przez sejm, a sposób jej przeprowadzenia budził żywe protesty ze strony wpływowego stronnictwa «familii» – Czartoryskich. Rozpoczynając rządy w Kurlandii, K. natknął się na duże trudności ze strony licznych zwolenników Birona. Oburzeni byli oni zarówno katolickim wyznaniem księcia saskiego, jak też i jego posunięciami wewnętrznymi, w których starał się wygrywać konflikty elementów szlacheckich i mieszczańskich. Pozbawiony głębszej myśli i szerszych planów politycznych, a prowadząc wystawny tryb życia, pełen rozrywek dworskich, polowań itp., K. potrafił jednak z wolna uspokoić najbardziej skrajnych oponentów. Pomocne okazało się w danym przypadku poważne zaangażowanie księcia w pracach wolnomularskich; dn. 25 III 1760 r. K. zawarł w Warszawie, dokąd często przyjeżdżał z Mitawy, utrzymany w tajemnicy ślub z Franciszką Krasińską. Krok ten poważnie skomplikował jego sytuację wobec rodziny i w Polsce. Pozostając pod wpływem rodziny i naciskiem dworu, szybko odsunął się od żony i zaczął nawet myśleć o rozwodzie.
Śmierć Elżbiety Piotrowny i objęcie rządów w Rosji przez Piotra III zburzyły od razu w początkach 1762 r. powolne postępy osiągane przez K-a w pozyskiwaniu poddanych. Zwolniony z miejsca zesłania Biron gotował się do powrotu do Kurlandii; sprawę opóźnił jedynie zamach stanu Katarzyny II na przełomie czerwca i lipca t. r. Katarzyna zawiodła jednak nadzieje pokładane przez K-a, od razu kwestionując podstawy prawne pobytu syna Augusta III w Mitawie. Dn. 10 I 1763 r. wrócił tam pojednany z Rosją Biron, a K., zamknięty w swym zamku, znalazł się wraz z nielicznym otoczeniem w obliczu formalnego oblężenia, a przynajmniej blokady przez oddział wojsk rosyjskich. Sytuacji nie zmieniły uchwały rady senatu, zwołanej w marcu do Warszawy, a zalecające podtrzymanie przez Polskę pretensji K-a. Wśród rozmaitych przetargów i demonstracji, które zostały szeroko rozgłoszone w Polsce i całej Europie, K. opuścił Mitawę 27 IV 1763 r., traktując w specjalnym manifeście swój wyjazd jako tymczasową podróż w celach zdrowotnych. Po krótkim pobycie w Warszawie znalazł się w Dreźnie (28 V) i nie powrócił już więcej na tereny Rzpltej. Zgon ojca w październiku t. r., a wkrótce po nim i najstarszego brata, sukcesora elektoratu, a zarazem i kandydata do korony polskiej, ożywił aktywność polityczną K-a. W obficie prowadzonej korespondencji ze swymi przyjaciółmi polskimi występował jako zwolennik obioru na króla swego brata Ksawerego, jednakże starał się półoficjalnie lansować kandydaturę własną. Cicha, lecz zawzięta rywalizacja między braćmi osłabiała szanse saskiej kandydatury. Po elekcji Stanisława Augusta zabiegi K-a ograniczyły się chwilowo do uzyskania jak najlepszego zaopatrzenia ze skarbu Rzpltej. Dokonane to zostało w r. 1768, gdy uchwała sejmu przyznała K-owi, na równi z bratem, pensję 12 000 dukatów rocznie.
Wydarzenia konfederacji barskiej pobudziły K-a, obserwującego pilnie bieg spraw Rzpltej, do ponownego ożywienia działalności, zmierzającej przynajmniej do odzyskania Kurlandii przy poparciu protektorów konfederatów, Francji i Austrii. W zabiegach podejmowanych w podróżach do Paryża i odbywanych tam pertraktacjach z ministrem Choiseulem i wysłannikiem konfederatów M. Wielhorskim (1769–70) oraz w wyprawach do innych stolic europejskich (1770), K. zmierzał do celów szerszych, nadal nie tracąc nadziei na koronę polską. Podtrzymywała go w tym żona Franciszka, która w okresie konfederacji barskiej pozostając w kręgu bpa A. Krasińskiego, w myśl jego planów starała się w r. 1771 sprowadzić męża do Polski i oddać mu naczelne dowództwo rozproszonych sił konfederatów. K., wiążąc swe nadzieje na odzyskanie Kurlandii z konfederacją barską, wysłał w r. 1771 do Generalności do Cieszyna swego przedstawiciela, bardzo mu oddanego K. H. Heykinga, Kurlandczyka. Reprezentując interesy szlachty kurlandzkiej, która pragnęła powrotu Karola, miał on skłonić konfederację generalną do protestu przeciw rządom Birona, formalnego uznania praw K-a, a nawet do pojmania Birona. Ale niepowodzenia konfederacji coraz bardziej zmniejszały szanse Karola na realizację jego zamiarów. Chodziło więc przynajmniej o odzyskanie spadku po Kettlerach, przeznaczonego K-owi przez Augusta III – o co zabiegała królewiczowa. W trakcie likwidowania spraw konfederacji i w czasie pierwszego rozbioru Polski wysuwane były projekty oddania K-owi ordynacji ostrogskiej (1773); sejm rozbiorowy ustalił roczną pensję królewicza na 134 000 złp. (co później potwierdził sejm 1776 r.).
W r. 1774 K. spotkał się z żoną na Śląsku, ale dopiero w r. 1775 pod naciskiem Marii Teresy i Z. Lubomirskiej K., przezwyciężając nareszcie opory rodziny i otoczenia, po krótkim pobycie w Opolu wyjechał z żoną do Saksonii, gdzie oboje zamieszkali w zamku Elsterwerda (w tym czasie zostało także uznane jego małżeństwo). Domyślać się jedynie można uczestnictwa K-a w snutych nadal z dworu drezdeńskiego, choć w dużo skromniejszej skali, intrygach, związanych z obsadą tronu polskiego po bezdzietnym Stanisławie Auguście. Żywot księcia, nadal pełen rozrywek i polowań, zatracał wszelako coraz bardziej znaczenie polityczne. O utrzymywaniu się żywionych doń i do brata Ksawerego sympatii jeszcze w ostatnich chwilach Rzpltej świadczy konstytucja sejmu grodzieńskiego 1793 r.; utrzymała ona ustaloną w r. 1776 wysokość pensji książąt saskich, a nadto określiła pobory, jakie miały otrzymywać, w wypadku przeżycia K-a, jego żona oraz córka. Mimo to w listach Franciszki uwidaczniały się stale trudności finansowe rodziny książęcej. K. zmarł w Dreźnie 16 VII 1796 r., nie rezygnując do końca z pustego tytułu księcia kurlandzkiego. Jedyna córka Maria Krystyna (1779–1851) żona ks. Karola Emanuela Sabaudzkiego, a po jego śmierci ks. de Montleart, zamieszkała w Paryżu i utrzymywała kontakt z polską emigracją.
Podob. z łat młodości portret P. Rotariego (oryginał w Dreźnie), sztych Zucchiego; Miedzioryt – popiersie z lat późniejszych – de St. Aubina (Zbiory Muz. Narod. w W., reprod.: Polska, jej dzieje i kultura, II 219); Portret wespół z żoną i córką (po 1779 r., oryginał w Dreźnie); – Estreicher; W. Enc. Ilustr.; PSB (Franciszka z Krasińskich); Allg. Dt. Biogr., XV 297–8; – Konopczyński, Konfederacja barska, I, II; tenże, Mrok i świt. Studia historyczne, W. 1911; tenże, Od Sobieskiego do Kościuszki. Szkice, drobiazgi, fraszki historyczne, W.–Kr. 1921; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11 I, II; Nieć J., Młodość ostatniego elekta, Kr. 1935; Rulhière C. C., Révolutions de Pologne, Ed. Ch. Ostrowski, Paris 1862 I; – Charles de Saxe duc de Courlande, sa vie, sa correspondance, Documents pour servir à l’histoire de son régne, Éd. B. Łopaciński, Paris 1870; Heyking K. H., Wspomnienia z ostatnich lat Polski i Kurlandii, Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I; Matuszewicz M., Pamiętniki, Wyd. A. Pawiński, W. 1876 II, III, IV; Mémoires du roi Stanislas-Auguste Poniatowski, Petersburg-Leningrad 1914–24 I–II; Tańska-Hoffmanowa K., Dziennik Franciszki Krasińskiej, Oprac. Z. Lewinówna, Wstęp A. Frybesowa, W. 1961; Vol. leg., VII 286–7, VIII 99, 550, 569, X 334; Źródła do dziejów Kurlandii i Semigalii z czasów Karola królewicza polskiego, księcia saskiego, z autentycznych korespondencji ogłoszone, Wyd. E. Tyszkiewicz, Kr. 1870; – Korespondencja i dokumenty urzędowe, dotyczące K-a, rozproszone są w archiwach i zbiorach polskich, saskich, paryskich (B. Polska) i in.; Najważniejsze w kraju: B. Czart.: rkp. 623, 811, 831, 832, 833, 836, 837 i 942.
Ryszard W. Wołoszyński